Afrika Kıtasında 2022 Yılı: Eski Sorunlar & Yeni Umutlar

Dünya siyasi ve ekonomik politikasında önemli değişim ve dönüşümlere sahne olan 2022 yılı sona ererken 54 ülkede 1.3 milyar nüfusa ev sahipliği yapan dünyanın en büyük ikinci kıtası konumundaki Afrika kıtası da bu değişim ve dönüşümlerden doğrudan etkilenmiştir. Rusya’nın saldırılarıyla başlayan ve Şubat 2022 tarihinden beri devam etmekte olan Ukrayna Savaşı’nın dünya siyasetinde yaratmış olduğu sarsıcı etkilerin doğrudan hissedildiği Afrika kıtası 2022 yılında siyasi istikrarsızlıklar, askeri darbeler, iklim krizi, salgın hastalıklar ve iç çatışmalarla küresel gündemin ilk sıralarında yer almıştır.

Tedarik Zincirlerinde Aksamaya Yol Açan Ukrayna Savaşı

Diplomatik ve ekonomik anlamda dünya siyasetinde çok yönlü etkiler doğuran Ukrayna savaşının kısa ve orta vadede Afrika ülkelerindeki kapsamlı yansımaları hissedilmeye devam etmektedir. Savaşın özellikle gıda fiyatlarında neden olduğu yükseliş, buğday, arpa gibi temel gıda maddelerinin ithalatında Rusya ve Ukrayna’ya bağımlı olan Afrika ülkelerini yüksek enflasyon ve gıda krizi problemleriyle karşı karşıya bırakmıştır. Uluslararası bağışçıların dikkatlerini Ukrayna savaşına yoğunlaştırmaları kuraklıkla mücadele eden Afrika ülkelerine yapılan insani yardımların da azalmasına neden olmuştur.

Rusya ve Ukrayna’nın temel gıda maddelerinin ihracatındaki liderliklerinden dolayı savaşın gıdaya erişim konusunda meydana getireceği tehditler ve muhtemel açlık problemiyle mücadele kapsamında Türkiye’nin ev sahipliğinde Rusya, Ukrayna ve Birleşmiş Milletler (BM) arasında Tahıl Koridoru Anlaşması imzalanmıştır. Anlaşma, gıda güvensizliğinin yüksek seviyelerde seyrettiği dolayısıyla acil yardıma ihtiyaç halindeki Afrika ülkeleri için kısa vadeli de olsa rahatlatıcı bir etkide bulunmuştur. Afrika ülkelerinin liderleri anlaşmanın imzalanmasından duydukları memnuniyeti her platformda dile getirmişlerdir.

Tedarik zincirlerinde neden olduğu aksamaların haricinde savaş, doğal kaynak zengini Afrika ülkelerinin uluslararası sistemdeki stratejik önemlerini yeniden gündeme getirmiştir. Rusya’nın Avrupa ülkelerine gaz akışını kesintiye uğratması Avrupa’nın enerji talebini karşılayacak yataklara sahip Nijerya, Gana, Cezayir gibi ülkelerin önemini artırmıştır.

Demokratik Gerilemelere Davetiye Çıkaran Darbeler

Afrika kıtasındaki birçok ülke, 1960’lı yıllardan itibaren sömürgeci güçlerle yapmış oldukları bağımsızlık anlaşmaları neticesinde kurulmuştur. Sömürgeci güçlerle sürdürülen bağımsızlık süreçlerinde halklar devlet oluşum süreçlerinin dışında tutulmuştur. Toplumsal uzlaşmanın sınırlı olduğu bu ülkelerde, devlet inşası süreçlerinde sömürgeci güçlerin tercihleri belirleyici olmuştur.  Bağımsızlığını kazanan eski kolonyal devletlerin büyük bir çoğunluğunun toplumsal tabanı olmadığından bu ülkelerdeki halihazırdaki birçok yönetim askeri darbe ile yönetime gelmiştir.

Kıta tarihinin darbeler ile anılmasına, ülkelerin iç dinamikleri kadar sömürgeci güçlerin bağımsızlık sonrası dönemde de bu ülkelerdeki nüfuzlarını sürdürme yönünde izlemiş oldukları politikaları etkili olmuştur.

Ortalama dört yılda bir darbe gerçekleşen Afrika kıtasında 2022 yılı, siyasal şiddet ve istikrarsızlık açısından kaotik darbelere sahne olmuştur. 2022 yılında dış müdahaleciliğe davetiye çıkaran darbelerin ilki darbe girimlerinin en başarılı olduğu ülke konumundaki Batı Afrika ülkesi Burkino Faso’da gerçekleşmiştir. Eski Fransız sömürgesi Burkino Faso’da Ocak 2022’de Yarbay Paul- Henri Sandaogo Damiba öncülüğündeki bir grup askerin gerçekleştirdiği darbe, Cumhurbaşkanı Christian Kabore’nin istifasıyla sonuçlanmıştır. Ocak darbesinin destekçileri arasında yer alan Yüzbaşı İbrahim Traore, ülkede artan terör saldırılarını ve güvenlik sorunlarını gerekçe göstererek yönetimi ele geçirmiş ve anayasayı askıya almıştır.

Genç nüfusunun yanı sıra değerli madenler açısından da zengin olan ve bağımsızlığından bu yana beş başarılı darbe ile yüzleşen Mali de 2022 yılında başarısız darbe girişimi ile karşı karşıya kalmıştır. Son yıllarda Fransa ve Rusya’nın rekabetine sahne olan ülkede gerçekleştirilen başarısız darbe girişiminin arkasında Batılı bir devletin olduğu iddia edilmiştir.

Askeri darbelerin yüzde 70’inden fazlasının görüldüğü Batı Afrika’da meydana gelen son başarısız darbe girişimi Gambiya’da gerçekleşmiştir. Gambiya devlet başkanı Adama Barrow’un 2016’da eski devlet başkanı Yahaya Jammeh’e karşı kazandığı seçimler ülkede demokrasi adına umut verici gelişme olarak kaydedilmiştir.  Ancak ülkede gerçekleştirilen son başarısız darbe girişimi demokratik aksaklıklara neden olurken darbenin eski hükümetle bağlantılı olup olmadığı sorusu henüz yanıtlanmış değildir.

Afrika ülkelerinde demokratik gerileme adına 2022 yılında yaşanan bir başka gelişme Tunus’ta “erken Cumhurbaşkanlığı seçimleri” seslerinin yükselmesi olmuştur. Tunus Cumhurbaşkanı Kays Said’in önceki yıl Meclis çalışmalarını askıya alarak, yürütme organını tamamen kendisine bağlı bir kurum haline getirmesi erken seçim seslerinin duyulmasına neden olmuştu. Ancak 2022 yılının Aralık ayında gerçekleştirilen Parlamento seçimlerine katılım oranının 9 milyon seçmenin bulunduğu ülkede yüzde 10’un altında kalması Said’in meşruiyetinin sorgulanmasına ve seçimlerinin protesto edilmesine yol açmıştır.

Afrika kıtasındaki ülkelerinin birçoğunda liderler, devletin devamlılığı yerine kendi varoluşlarını kalıcı kılmayı hedeflediğinden kıtada darbeler tarihinin devam edeceği kuvvetle muhtemeldir. Ancak 54 ayrı ülkeden oluşan her bir ülkenin iç dinamikleri farklılık gösterdiğinden 2022 yılında demokratik ilerleme adına gelişmelerin kaydedildiği barışçıl seçimler de gerçekleşmiştir. Afrika’nın petrol zengini ülkesi Angola’da 47 yıldır iktidarda olan Angola’nın Bağımsızlığı için Halk Hareketi (MPLA)’nin 24 Ağustosta gerçekleştirilen seçimlerde 14 milyon seçmenin oylarının yüzde 51’ini alarak iktidarını ilan etmesi, Kenya’da oyların yüzde 50’sini kazanan William Ruto’nun devlet başkanlığı ilanı, Senegal’de iktidar partisi Benna Bokk Yakaar koalisyonunun adayı Macky Sall’in oyların yüzde 58’ini elde ederek Cumhurbaşkanlığını ilan etmesi kıtada 2022 yılında barışçıl şekilde sonuçlanan seçimler olarak kaydedilmiştir.

İklim Krizinin İstikrarsızlaştırıcı Etkileri

Afrika kıtası küresel sera gazı emisyonlarının yalnıza yüzde 3,8’ini üretiyor olsa da iklim değişikliklerinin yükünü en fazla göğüsleyen kıtadır. İklim krizinin neden olduğu aşırı sıcaklıkların uzun yıllardır kuraklıkla mücadele eden Afrika ülkelerinin nüfus, ekonomi ve ekosistemlerine yönelik yıkıcı etkileri 2022 yılında da derinden hissedilmiştir. Carbonbrief.org’un 2022 tarihli verilerine göre iklim krizinin etkilerine karşı en savunmasız kıtalardan biri olan Afrika kıtasında hava koşullarına bağlı olaylarda yıl boyunca dört binden fazla insan hayatını kaybederken on dokuz milyon insan olumsuz etkilenmiştir. Afrika kıtası, 2022 yılının başından bu yana Somali’deki yıkıcı kuraklıktan Nijerya’daki ölümcül sellere kadar bir dizi eşi görülmemiş aşırı hava olaylarıyla karşı karşıya kalmıştır.

Afrika Boynuzu bölgesinde art arda dört mevsimin yağışsız geçmesinin bölgede son kırk yılın en ölümcül açlık krizini tetikleyeceği öngörülmektedir.  BM Gıda Programı verilerine göre Afrika Boynuzu bölgesinde 22 milyon insan açlık tehlikesi ile karşı karşıyadır. Bu rakamın 2023 yılında 26 milyona ulaşması beklenmektedir. Bölge ülkelerinden Somali’de periyodik aralıklarla yaşanan kuraklıklar yol açtığı yıkıcı etkiler dolayısıyla Prolenged (Uzun Süren, 1970), Cattle Killer (Sığır Katili, 1980), Equal (tüm bölgeyi etkisi altına alan), Famine (Kıtlık 2011) gibi isimlerle anılmıştır. Temiz suya ve gıdaya erişimde zorlukların yaşandığı 2022 yılında meydana gelen kuraklığa henüz bir isim verilmemiş olsa da yaşanan kuraklık Somali’de yetersiz beslenme kaynaklı can kayıplarına neden olurken bölgedeki çatışmaları da tetikleyici etkide bulunmaktadır. Somali’de faaliyet gösteren insani yardım kuruluşlarının devlet dışı silahlı aktörler tarafından kontrol edilen bölgelere girme konusunda sınırlı yetkileri bulunmaktadır. Tüm bu koşullar düşünüldüğünde Somali’nin Uluslararası Kurtarma Komitesi Acil Durum İzleme Listesi’nin ilk sıralarında yer almasına neden olan kıtlığın, 2023 yılında insani güvenlik açısından ciddi problemlere yol açacağı muhtemeldir.

Afrika kıtasında 2022 yılında kayıt altına alınan doğal afetlerden bir diğeri sıcaklık değerlerinin mevsim normalleri üzerine çıkması sonucunda Tunus’ta meydana gelen orman yangınları olmuştur.

2022 yılının Eylül ayında 600’den fazla kişinin ölümüne ve bir milyondan fazla insanın yerinden edilmesine neden olan Batı Afrika ülkesi Nijerya’da aşırı yağışların neden olduğu sel felaketinin yıkıcı etkileri ise kıtada son 10 yılda yaşanan en büyük felaket olarak kaydedilmiştir. Şehir planlaması noktasında zayıflıkların görüldüğü Nijerya’da meydana gelen sel felaketi, kirli sulardan kaynaklı salgın hastalıklara ilişkin endişeleri artırırken tarım arazileri sular altında kalan çok sayıda insanı da gıda kıtlığı tehlikesi ile karşı karşıya bırakmıştır.

İklimsel değişikliklere bağlı olarak 2022 yılında kıtanın çeşitli ülkelerinde meydana gelen insani felaketlerden biri kasırgalar olmuştur. Afrika’nın güneyinde insani güvenliği tehdit eden tropikal Ana Kasırgası, Madagaskar, Malavi ve Mozambik’te yıkıcı etkiler doğurmuştur. Çok sayıda insanın hayatını kaybetmesine ve yerinden edilmesine neden olan kasırga sonrasında ulusal afet ilan edilmiştir.

İklim değişikliğinin etkilerine en fazla maruz kalan Afrika kıtasında olası etkilerin hafifletilmesi ve iklim değişikliğine karşı uyum sağlama noktasında alınabilecek önlemler bağlamında çeşitli zirveler düzenlenmiştir. BM tarafından organize edilen Afrika İklim Haftası (Africa Climate Week, ACW) kapsamında 29 Ağustos-2 Eylül 2022 tarihlerinde Gabon’un başkenti Libreville’de bir araya gelen ülke liderleri, BM Kalkınma Programı, BM Çevre Programı, Afrika Birliği, Afrika Kalkınma Bankası ve Dünya Bankası gibi çok uluslu kuruluşların temsilcilerinin katılımıyla iklim krizinin çözümlerine yönelik Paris Anlaşmasının kıtada uygulanmasına yönelik önlemleri tartışmışlardır. Gabon’u Afrika’nın iklim başkenti haline getiren beş günlük ACW’nin iklim değişikliği risklerine karşı dayanıklılık ve işbirliği platformu olduğu vurgusu öne çıkmıştır.

İklim değişikliği etkilerinin derinden hissedileceği diğer bir ifadeyle Nil Deltası’nın taşması ve İskenderiye’nin sular altında kalması tehdidi ile karşı karşıya olan Kuzey Afrika ülkesi Mısır’ın Şarm el- Şeyh şehrinde düzenlenen BM İklim Zirvesi’nde ise iklim değişikliği etkilerine maruz kalan gelişmekte olan ülkelerin zararlarının karşılanması için fon kurulması yönünde karar alınmıştır.

İstikrarın Anahtarı Barış Anlaşmaları

Uluslararası siyasetin gündeminde daha çok çatışma ve şiddet olaylarıyla yer alan Afrika kıtasında 2022 yılında barış ve istikrar adına yaşanan en önemli gelişme Etiyopya ve isyancı Tigray Halk kurtuluş Cephesi (TPLF) arasında barış anlaşmasının imzalanması olmuştur.

Etiyopya’da Nobel Barış Ödüllü Abiy Ahmed Ali’nin göreve gelmesinin ardından demokrasi ve ekonomik gelişme adına ilerlemeler kaydedilmiştir. Ancak ülkenin kuzey bölgesi Tigray’da, federal hükümet ile Tigray güçleri arasında başlayan iç savaş, tüm Doğu Afrika bölgesinin istikrarı açısından tehdit oluşturmuştur. İki yıl boyunca tüm şiddetiyle devam eden çatışmalar maddi kayıpların yanı sıra ciddi insani krizlere neden olmuştur. Savaşın yıkıcı etkileri devam ederken taraflar Afrika Birliği’nin arabuluculuğunda gerçekleştirilecek barış görüşmeleri için Güney Afrika’nın başkenti Pretorya’da bir araya gelmiştir. Silahların susturulması, sürdürülebilir barışın temellerinin atılması, Tigray bölgesinde yaşayanların yaşam koşullarının iyileştirilmesi, siyasi anlaşmazlıkların çözümünde şiddetin bir araç olarak kullanılmasından vazgeçilmesi gibi 12 farklı maddeyi içeren anlaşma, dünya liderleri tarafından da memnuniyetle karşılanmıştır.

Kronikleşen Güvenlik Problemleri: Terör ve İç Çatışmalar

Doğu Afrika’nın güvenlik ve istikrarını tehdit eden Etiyopya ve Tigray güçleri arasında iki yılı aşkın süredir devam eden iç çatışma nihayete ermiş olsa da Afrika kıtası, 2022 yılında da çatışma sarmalından kurtulamamıştır.  2022 yılında ilk altı aylık süreçte Afrika kıtası genelinde 5412 kişinin ölümüyle sonuçlanan 699 terör saldırısı kaydedilmiştir. 433’ü sivillere, 235’i güvenlik kuvvetlerine, 19’u uluslararası kuruluşlara ve 10’u devlet kurumlarına yönelik gerçekleştirilen terör saldırılarından en çok etkilenen ülkeler Nijerya, Mozambik, Demokratik Kongo Cumhuriyeti, Burkino Faso ve Mali, Somali olmuştur. Nijerya merkezli Boko Haram terör örgütünün saldırılarının hedefinde siviller yer alırken Somali merkezli Eş Şebab ve kıtada etkisini artırmakta olan IŞİD terör örgütlerinin hedefinde ise güvenlik güçleri ve devlet kurumları yer almıştır.

2022 yılının son altı ayına ilişkin Pentagon merkezli Afrika Stratejik Araştırmalar Merkezi’nin yayınlamış olduğu rapora göre de Afrika’da aşırıcılık hareketleri yükselişe geçmiştir. Aşırıcılığa varan şiddette yüzde 300’lük artışın gözlemlendiği bölgeler arasında Doğu Afrika (Somali), Sahra Altı Afrika ve Batı Sahel bölgeleri yer almıştır.

10 yıllık bir krizin ardından Sahel bölgesinde yaşanan küresel güçler arasındaki rekabet ve devam eden demokratik gerileme bölgesel dinamikleri daha da karmaşık hale getirmiştir. Bölgesel çatışmanın merkez üssü olan Burkino Faso’da şiddet olayları bir önceki yıla oranla iki kat artış göstermiştir. Ülkede sivilleri ve devlet güçlerini hedef alan şiddet olayları El-Kaide bağlantılı Cemaat Nusret el-İslam vel Müslimin (CNIM) tarafından gerçekleştirilmiştir.

Çatışmaların 10 yıllık aranın ardından yeniden tırmanışa geçtiği bir diğer Afrika ülkesi altın, kobalt gibi madenler açısından zengin olan Kongo Demokratik Cumhuriyeti (KDC) olmuştur. Hutu milislerine karşı Ruanda’nın baskın etnik grubu olan Tutsileri savunma amacıyla kurulmuş olan 23 Mart Hareketi (M23) savaşçılarının Kongo hükümet güçlerine yönelik yeniden başlattıkları saldırılar, insani yardıma muhtaç Kongolularının kitlesel göç hareketlerine yol açmıştır. Birleşmiş Milletler Demokratik Kongo Cumhuriyeti Misyonu (MONUSCO) sözcüsü ülkede devam eden çatışmaların sadece 1 ayda 80 bin insanı yerinden ettiğini belirtmiştir. Bölge ülkelerinin istikrarını tehdit etmeye başlayan çatışmaların sonlandırılması için Doğu Afrika ülkeleri ateşkes kararı almıştır. Angola Cumhurbaşkanı Joao Manuel Gonçalves Lourenço’nun öncülüğünde Luanda’da bir araya gelen DKC Cumhurbaşkanı Felix Tshisekedi, Ruanda Dışişleri Bakanı Vincent Biruta, Burundi Cumhurbaşkanı Evariste Ndayishimiye ve arabuluculuk görevini üstlenmiş olan Kenya eski Devlet Başkanı Uhuru Kenyatta, silahsızlanma ve çatışmaların sona erdirilmesi anlaşmasına imza atmıştır. M23 Hareketi’nin çatışmalar boyunca kontrol altına aldığı bölgelerden çekilmesini de içeren anlaşma sonrasında savaşçılar son 1 yıl içinde ele geçirmiş oldukları Kibumba gibi stratejik bölgelerden ilk kez geri çekildiklerini duyurmuştur. M23 savaşçılarının geri çekildikleri bölgelere yerleşen Doğu Afrika Bölgesel Güçleri, sivillere geri dönme çağrısında bulunmuştur.

Soğuk Savaş Rekabeti Geri Mi Dönüyor?

Afrika kıtası, küresel sistemde sahip olduğu jeopolitik ve jeostratejik önem dolayısıyla özellikle 2000’li yıllardan itibaren güç mücadelesine sahne olmuştur. ABD ve Çin’in yanı sıra yükselen güçler Hindistan, Brezilya, Rusya ve Türkiye’nin kıta ülkeleriyle ilişkilerini siyasi, ekonomik, kültürel açıdan sağlamlaştırmaya yönelik olarak düzenlemiş oldukları zirveler ve iş forumları bu güç mücadelesinin önemli araçlarından biri olmuştur. Farklı beklenti ve meydan okumalar üzerinden gerçekleştirilen zirveler kıtada geçmişte sürdürülmüş olan soğuk savaş rekabeti geri mi dönüyor? sorularını beraberinde getirmiştir.

2022 yılında Türkiye’nin ev sahipliğinde 25-26 Mayıs tarihlerinde İstanbul’da Türkiye- Afrika Medya Zirvesi gerçekleştirilmiştir. 25 Mayıs Afrika Günü’ne denk gelen zirvede iki gün boyunca medya ve iletişim alanında Türkiye ve Afrika ülkeleri arasındaki iş birliğinin güçlendirilmesi hedeflenmiştir.

Afrika kıtasına olan ilgisi stratejik hedefleri doğrultusunda yoğunluk kazanan Washington yönetiminin kıtaya yönelik izlemiş olduğu politikadaki kırılma noktası 2017 yılında yayınlanan ABD Ulusal Güvenlik Stratejisi belgesinde ifadesini bulmuştur. Çin’in kıtada artan siyasi, ekonomik, diplomatik nüfuzundan rahatsızlığın dile getirildiği belgenin izdüşümü olarak Başkan Joe Biden’ın liderliğinde 13-15 Aralık 2022 tarihlerinde ABD-Afrika Liderler Zirvesi düzenlenmiştir. Biden, selefi Donald Trump döneminde benimsenen “America First” anlayışı doğrultusunda ülkesinin kıtada azalan etki ve nüfuzunu yeniden canlandırmayı ve iki taraf ilişkilerine ilişkin ortak vizyonu geliştirmek istediğini vurgulamıştır.

Afrika’nın Kültürel Değerleri Afrika’da

54 ülkede birbirinden farklı kültür, dil ve inanışa ev sahipliği yapan Afrika kıtası için 2022 yılında yaşanan en önemli gelişmelerden biri özellikle sömürgecilik döneminde topraklarından koparılmış olan tarihi kültürel miraslarının iade edilmesi olmuştur.

Almanya ile Nijerya arasında Benin Krallığı dönemine ait olan ve yaklaşık 120 yıl önce Nijerya’dan kaçırılmış olan bronz heykellerinin iade edilmesi ve heykellerin yasal hükümetinin Nijeryalılara devredilmesi konusunda anlaşma sağlanmıştır. Benin bronzları, 15 ve 19. yüzyıllar arasında yapılan ve 1897’de Batı Afrika Krallığı Benin’den (Nijeya’nın Edo Eyaleti) İngiliz askerleri tarafından yağmalanan metal heykeller, levhalar ve oymalardan oluşmaktadır. Almanya Dışişleri Bakanı Annalena Baerbock, Nijerya ziyareti sırasında başkent Abuja’da düzenlenen törenle eserleri teslim etmiştir.

Fransa’nın ardından Almanya’nın da Afrika’nın tarihi-kültürel eserlerini iade etmesi Batılı ülkelerin sömürge geçmişleriyle yüzleşmeleri şeklinde yorumlanmıştır.

(Gözde Söğütlü, İstanbul Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler, Çatışma Çözümü ve Barış İnşası Doktora Çalışmaları)