SUDAN’ DA BARIŞ ARAYIŞI: BİRLEŞMİŞ MİLLETLER’İN ROLÜ VE YETERSİZLİKLERİ
Sudan’ da 15 Nisan 2023 tarihinde, 2013 yılında Cancevid milislerinin uzantısı olan Muhammed Hamdan Dagola tarafından kurulan Hızlı Destek Kuvvetleri, Sudan’ın başkenti Hartum da dâhil olmak üzere, Sudan’ın birçok eyaletinde eş zamanlı darbe girişiminde bulundu. Hızlı Destek Kuvvetleri saldırıyı başlattığında 130 bin asker ve 3 binden fazla Thatcher denilen askeri araçlara sahipti. Sudan Silahlı Kuvvetleri Ordusu, yapılan bu darbe girişimine hızlıca karşılık verdi. Sudan Silahlı Kuvvetleri Ordusunun müdahalesiyle darbe girişimi başarısız olsa da Silahlı Milisler olarak nitelendirilen HDK ile çatışmalar devam etmektedir.
HDK içerisinde %50’den fazla paralı asker bulunmaktadır. HDK, Birleşik Arap Emirlikleri, Rus paralı askeri birlikleri Wagner ve Libya’da muhalif komutan Hafter gibi dış desteklerden silah, SİHA ve askerleri için gıda tahsis etmektedir. HDK’nin aldığı dış desteğe rağmen Sudan Silahlı Kuvvetleri Ordusu, HDK’ne karşı mücadele vermektedir. HDK, Sudan Silahlı Kuvvetleri Ordusu’na karşı beklediği zaferi elde edemeyince planlarını değiştirdi ve sivillere yöneldi. HDK sivilleri hedef gösterip, canlı kalkan olarak kullanmakta ve sistematik yağmalama, işgal, kundaklama, tecavüz gibi taciz hareketleri yapmaktadır. Bunun yanında Sudan’da havalimanı, hastaneler, bankalar ve kamu binaları, sivillerin evlerine ve arabalarına saldırılar düzenlemektedir. HDK’nin bu vahşice saldırıları nedeniyle Başkent Hartum ve ülkenin batısındaki Darfur’un birçok yerinde sivillerin %90’ı evlerini terk etmek zorunda kaldı ( Eldeen Kamal, Mayada, 2023 ).
Sudan’da 15 Nisan 2023 tarihinde başlayan iç karışıklıktan günümüze gelindiğinde, Birleşmiş Milletler’den yapılan açıklamaya göre 20 binden fazla kişi hayatını kaybetti, ülkeden ayrılanların sayısı 3 milyonu geçti, 9 milyona yakın kişi ülke içinde yerinden edildi. 25 milyondan fazla kişi ise insani yardıma muhtaç durumda. (AA, 2024) Çatışmalar ülkenin başkenti Hartum’da başladı fakat ülkenin; Ubeyyid, Niyala Cineyne, El-Faşir gibi yoğun nüfuslu şehirlerinde de yaşanmaktadır (Adam, Subhi, 2023). Şu anda dünyada en büyük yerinden edilme krizi Sudan’da yaşanmaktadır.
Dünya 21.yüzyıla gelse de savaşları, çatışmaları durduracak medeni bir ilerleme kaydedememiştir. Bugün Dünya’da Filistin, Doğu Türkistan, Ukrayna ve Sudan gibi birçok bölgede savaşlar, çatışmalar ve insan hakları ihlalleri devam etmektedir. Diplomasi, diplomatik kurumlar, sorunların çatışmaya başvurmadan uzlaşı ile çözülmesi için oluşturulmuştur. Birinci Dünya Savaşı sonunda kurulan Milletler Cemiyeti, İkinci Dünya Savaşı sonunda kurulan Birleşmiş Milletler de barışı tesis etme ve koruma amacına yönelik kurulmuş olan diplomatik kurumlardır. Fakat bu kurumların ne derecede başarı sağladığı tartışma konusudur. Milletler Cemiyeti’nin lağvedilmesi başarısız olduğunu göstermektedir. Birleşmiş Milletler’in durumu ise günümüzde yaşanan savaş ve çatışmaların kronikleşmiş olması, çözümsüz kalması nedeniyle sorgulanmaktadır. Birleşmiş Milletler’in karşılaşılan sorunları çözmede başarısız olarak nitelendirilmesinin nedeni işleyiş sisteminden kaynaklandığı çoğu kurumlar ve kişiler tarafından dile getirilmektedir. Özellikle Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Sn. Recep Tayyip Erdoğan’ın 2013 yılında Birleşmiş Milletler’in 74. Genel Kurulu’ndaki konuşmasında belirttiği “Dünya 5’ten Büyüktür” söylemi Birleşmiş Milletler’in yapısındaki sıkıntıya dair dile getirilmiş en ses getiren eleştirilerden biridir. Birleşmiş Milletler’in barışı tesis etmedeki sorunu, Sudan’da 15 Nisan 2023 tarihinden itibaren tutumu ve eylemleriyle birlikte incelenecektir.
15 Nisan 2023’te çatışmaların başlamasının akabinde 16 Nisan’da BM Genel Sekreteri Antonio Guterres, taraflara diyalog çağrısı yaptı ve Mısır Cumhurbaşkanı Abdulfettah es-Sisi, Afrika Birliği Komisyonu Başkanı Musa Faki Muhammed ile çatışmaların nasıl yatıştırılacağı konusunda görüştü. BM Güvenlik Konseyi de çatışmaların acilen durdurulmasını ve mevcut krizi çözmek adına diyalog kurma çağrısı yaptı. BMGK üyesi devletlerde, çatışmaların durdurulması gerektiğini, insani yardımların iletilebilmesi için BM çalışanlarının güvenliğinin sağlanması gerektiği önemine vurgu yaparak Sudan’ın birliği, egemenliği, bağımsızlığı ve toprak bütünlüğüne olan bağlılıklarını dile getirdiler (TRT,2023). 15 Nisan’da Dünya Sağlık Örgütü’nün 3 personeli çatışmalar sırasında hayatını kaybetti. Bu olayın akabinde BM çatışmalar nedeniyle Sudan’daki operasyonlarını durdurma kararı aldı. BM Genel Sözcüsü Stephane Dujarric, normal koşullarda 10 BM Örgütünün 80’den fazla sivil toplum kuruluşunun yaklaşık 250’ye yakın proje yürüttüğünü ifade etti (TRT,2023). 17 Nisan’da BM’nin Sudan’daki insani yardım operasyonlarının durdurulduğu açıklanmıştı, 24 Nisan’da ise BM çatışmalara rağmen Sudan’dan çekilmeyeceğini ve operasyonlarını sürdüreceğini duyurdu. Arada geçen 1 haftalık sürede ise BM yüzlerce personelini ve ailelerini Sudan’dan çıkardığını açıkladı. Ayrıca 8 Mayıs’ta BM tarafından yapılan açıklamada ise BM protokollerine göre Sudan’daki krizi BMGK’ya getirme sorumluluğunun Afrika ülkelerine ait olduğu ve Afrika ülkelerinden de böyle bir adım atılmadığı belirtildi (BBC,2023).
15 Nisan’da Sudan’da ciddi çatışmalar baş gösteriyor. Bu çatışmalarda taraflardan biri direkt olarak sivilleri ve yerleşim yerlerini hedef alıyor. Hedef alınan yerleşim yerlerinde ise Sudan nüfusu yoğun olarak bulunuyor. Sudan’da BM’nin işleyişinin hantallığı nedeniyle kısa zamanda birçok insanın yerinden edilmesi ve hayatını kaybettiğini söylemek mümkündür. Yer neresi olursa olsun, masum insanlar hedef alınıyorsa BM’nin barış gücünün müdahale etmesi gerekir. “BM’nin barış sağlayıcı ve sivilleri koruyan bir ordusunun olması gerekir.” Fakat BM’nin sisteminde, günümüzde savaş ve çatışma bölgelerine müdahale edebilmek epeyce zaman alan bir süreç teşkil etmektedir. Çoğu vakada da BM’nin, Barışı Koruma Güçlerinin kullanılmadığını görüyoruz. Dünya’da gerçekleşen savaş ve çatışmalara müdahale edilip-edilmeme kararı BM Güvenlik Konseyinden gelecek oylama sonucu netleşir. Güvenlik Konseyi’nin beş daimi üyesinin ortak çıkarlarının olmadığı bir durumda barışı tesis etmek imkansızdır. BM kurulduğundan bu yana barışı tesis etmedeki işlevsizliğinin en temel sebebi Güvenlik Konseyi’nin işleyiş sistemidir. Söz konusu barış olduğunda dünyanın bir lidere ihtiyacı yoktur. Barış’ın kendisinin lider olması gerekir. Dünya’da gerçekleşen savaş ve çatışmanın durdurulamamasının esas nedeni BM’nin bağımsız, bir barışı sağlama ordusunun olmamasıdır. Geçmişte yaşanan çoğu savaş ve çatışmada BM’nin işlevsizliği günümüzdeki kadar göze batmıyordu. Fakat geldiğimiz şu çağda BM ciddiye alınmayan bir kuruma dönüştü. Günümüzde açıkça görülen durum BM bu hantal ve kusurlu sistemiyle kendini devam ettiremeyeceğidir. Asıl sormamız gereken soru BM misyonlarını yerine getirmek için işlevsel bir sisteme ne zaman dönüştürülecektir? Bu sorunun iki cevabı var: 5 daimi üye çıkarlarından vazgeçip Dünya devletlerinin haklı talepleri doğrultusunda BM’de olması gereken dönüşümü kabul edecek ya da yeni bir sistem için dünya 3. bir savaşa girecek.
Sudan’da taraflar arasında resmi anlamda müzakere görüşmelerine 8 Mayıs 2023’te ABD ve Suudi Arabistan öncülüğünde Cidde’de başlanıldı. 11 Mayıs 2023’te “Cidde Bildirgesi” imzalandı. Çatışmaların durdurulması için oluşturulan çerçeve uzun soluklu olmadı. Sudan Silahlı Kuvvetleri, HDK’nin süreç içerisinde ateşkes ihlallerine tepki olarak 31 Mayıs 2023’te görüşmelerden çekildi. Haziran 2023’te ise gerçekleştirilen müzakere turu, HDK’nin yerleşim yerlerinden ve kamu kurumlarından çekilmeyi reddetmesi üzerine Sudan Silahlı Kuvvetlerinin müzakere masasından ayrılmasıyla sonuçlandı. Doğu Afrika’da Hükümetlerarası Kalkınma Otoritesi’nin (IGAD) 9 Aralık 2023’te başlattığı müzakere çabaları da sonuçsuz kaldı. 14 Ağustos 2024’te ise İsviçre’nin Cenevre kentinde, çatışmayı sonlandırma, insani yardım erişimini sağlama ve denetleme mekanizmasının kurulması amaçlayan görüşmeler ABD, İsviçre, Suudi Arabistan, Mısır, Birleşik Arap Emirlikleri (BAE), Afrika Birliği ve Birleşmiş Milletler’den (BM) heyetlerin katılımıyla gerçekleşti. Bu görüşmelerde Sudan Hükümeti temsiliyet sağlamadı. Sudan Hükümeti ile ABD arasında Cenevre görüşmelerinin öncesinde, Sudan Hükümetinin barış görüşmelerindeki birtakım endişeleri için 9 Ağustos 2024’te Cidde’de istişare toplantısı düzenledi. Ancak düzenlenen bu toplantıda anlaşmaya varılmadı. Sudan hükümeti, yapılan bu toplantı sonucunda yeni platforma gerek olmadığı, BAE’nin gözlemci olarak bu görüşmelere katılmama isteği gibi gerekçelerle Cenevre müzakerelerine itiraz etti (Satti, Ahmet, 2024).
BBC tarafından 13 Haziran 2024’te yapılan bir habere göre Birleşmiş Milletler’in Güvenlik Konseyi’nde sunulan bir raporda Havacılık İzleme Uzmanları BAE’den, Hızlı Destek Kuvvetlerine silah taşınılan bir sivil uçuş köprüsü gözlemlendi. BAE iddiaları reddetse de raporun detaylarında yerel kaynaklara dayandırılarak, silah taşıyan araçların haftada birkaç kez Çad’da bulunan Amdjadrass havalimanındaki uçaklardan silah boşalttıklarını daha sonra da bu silahların Darfur başta olmak üzere Sudan’ın diğer bölgelerine aktarıldığı belirtiliyor (BBC,2024). Barış için organize edilen görüşmeleri incelediğimizde, öncülük eden ülkenin ABD olması görüşmelerin başarılı olmayacağının kanıtıdır. Gerçekleştirilen müzakere sürecinde Birleşmiş Milletlerin aktif olması gerekirken, Birleşmiş Milletler temsilcileri; sürecin başından itibaren günümüze kadar izleyip, çatışmaların sonlandırılması için taraflara sağduyulu olma çağrısı dışında somut bir adım atmamışlardır. Birleşmiş Milletleri’in 14 Ağustos 2024’te yaptığı açıklamada Sudan’daki krizi ”unutulmuş bir kriz” olarak nitelendirmesi de Birleşmiş Milletler’in süreçteki vahim durumunun beyanıdır.
Sudan Krizinde Birleşmiş Milletler’in somut adım gösterdiği tek alan insani yardımlar konusudur. 15 Nisan 2023’te başlayan çatışmalardan iki gün sonra Birleşmiş Milletler’in çatışmalarda 3 çalışanının hayatını kaybetmesi sonucu güvenlik gerekçeleriyle Sudan’daki insani operasyonlarını durdurduğu aktarılmıştı. 24 Nisan 2023’te çatışmalara rağmen operasyonlarını devam ettirdiğini açıklamıştı. 1 Mayıs 2023’te BM Genel Sekreteri ve Basın Sözcüsü Stephane Dujarric yaptığı açıklamada, “Sudan’da hızla kitleleşen insani krizden dolayı Genel Sekreter Antonio Guterres’in Acil Durum Yardım Koordinatörü ve İnsani İşlerden sorumlu Genel Sekreter Yardımcısı Martin Griffiths’i insani krizin saptanması ve yardımlar için bölgeye gönderdiğini açıkladı” (TRT, 2023). 17 Mayıs 2023’te BM Cenevre Ofisi’nde düzenlenen toplantıda, BM İnsani Yardım Koordinasyon Ofisi, Cenevre Temsilcisi ve Koordinasyon Birimi Direktörü Ramesh Rajasingham yaptığı açıklamada, “Sudan’da ihtiyaçların karşılanabilmesi için 2,6 milyar dolar finansmana ihtiyaç duyulduğunu söyledi.” Aynı gün Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği Operasyonlardan Sorumlu Yüksek Komiser Yardımcısı Raouf Mozou insani ihtiyaçlar için 472 milyon dolar yardım çağrısı başlattıklarını söyledi” (TRT,2023). Birleşmiş Milletler’in insani yardım kurumları Sudan’da çalışmalarını sürdürdüler. Gerçekleşen çatışmalar nedeniyle operasyonların Koordine merkezini Port Sudan’a taşıyıp, insani yardım sürecini Port Sudan’dan yönettiler. Fakat son yapılan açıklamalar talep edilen yardım fonunun ne yazık ki çok azının toplanıldığıydı.
Sudan’da yaşanan krizde gelinen son noktada, Birleşmiş Milletler’den yapılan açıklamaya göre 20 binden fazla kişi hayatını kaybetti, ülkeden ayrılanların sayısı 3 milyonu geçti, 9 milyona yakın kişi ülke içinde yerinden edildi. 25 milyondan fazla kişi ise insani yardıma muhtaç durumda (AA, 2024). 15 Nisan 2023’ten Ocak 2025’e kadar ne müzakerelerde ilerleme kaydedildi ne de çatışmalar durdu. Birleşmiş Milletler’in karar mekanizması bu kadar hantal olmasaydı ve sıcak çatışmalarda hızlı bir şekilde müdahale eden, sivilleri korumak için oluşturulan Barış Gücü Kuvvetleri olsaydı Sudan’daki Krizde bu kadar insanın ölmesinin ve yerinden edilmesinin önüne geçilirdi. Birleşmiş Milletler’in kurumsal işleyişleri hiçbir devletin tekelinde işlememelidir. Çağımıza ayak uyduracak bir Birleşmiş Milletler’in özerk kurumları ve sürdürülebilir fon kaynağı olması gerekmektedir. Çatışma Çözümü için arabuluculuk sürecinin de doğru bir şekilde yönetilmemesi, Sudan Krizindeki süreç yönetimi sonucunda tarafların barış sürecinden uzaklaşması ve müzakerecilere olan güveninin sarsılmasına neden olunmuştur. Ayrıca Sudan’daki çatışmayı körükleyen ve HDK’ne her türlü desteği veren BAE gibi ülkelerin, Birleşmiş Milletler bünyesinde uygulanan kurallar çerçevesinde BM’ye üye ülkelerinde uygulaması zorunlu olan, katı yaptırımlarla tabii edilmesi gerekir. Sonuç olarak savaş veya çatışmalarda barışın tesis edilmesi ve sağlanması mümkün! Bugün Sudan Krizinde doğru adımlar atılmış ve yöntemler uygulanmış olsaydı günümüzde acı veren tablo ile yüzleşmezdik. Birleşmiş Milletler’in misyonuna uygun olarak hareket etmesi için sistemini çağımıza ayak uyduracak şekilde revize etmesi gerekmektedir.
Yazan: Eda Nur Yıldız
KAYNAKÇA
- Eldeen Kamal, Mayada (2023), “ Hızlı Destek Kuvvetlerinin (HDK) Bilinmeyen Gerçekleri”
Erişim: https://afam.org.tr/hizli-destek-kuvvetlerinin-hdk-bilinmeyen-gercekleri/
- Anadolu Ajansı (2025), “BM Sudan’daki İç Savaş Nedeniyle Nisan 2023’ten Bu Yana 12 Milyondan Fazla Kişi Yerinden Edildi”
Erişim:https://www.aa.com.tr/tr/dunya/bm-sudandaki-ic-savas-nedeniyle-nisan-2023ten-bu-yana-12-milyondan-fazla-kisi-yerinden-edildi/3444481
- Adam, Subhi (2023), “ Asker-Sivil Çekişmesinden Asker-Asker Çatışmasına Sudan” Erişim: https://ordaf.org/asker-sivil-cekismesinden-asker-asker-catismasina-sudan/
- TRT (2023), “BM Genel Sekreteri Guterres’ten Sudan’a Diyalog Çağrısı”
Erişim:https://www.trthaber.com/haber/dunya/bm-genel-sekreteri-guterresten-sudanda-diyalog-cagrisi-760970.html
- TRT(2023), “BM Sudan’daki Operasyonlarını Askıya Aldığını Duyurdu”
- BBC News Türkçe (2023), “Sudan Ateşkes Görüşmeleri Cidde’de Başlıyor: Arabulucuların İşi Neden Çok Zor?”
Erişim: https://www.bbc.com/turkce/articles/c190wpv1vvwo
- Anadolu Ajansı (2024), “Sudan’da Durdurulamayan Savaşın Sonuç Vermeyen Müzakereleri”
Erişim:https://www.aa.com.tr/tr/dunya/sudanda-durdurulamayan-savasin-sonuc-vermeyen-muzakereleri/3302368
- BBC News Türkçe (2024), “Sudan’daki Savaşta İran ve BAE’nin İHA’ları Kullanıldı mı?”
Erişim: https://www.bbc.com/turkce/articles/c3gg99y035ro
- TRT (2023), “ BM Genel Sekreter Yardımcısı Griffiths Sudan için Bölgeye Gidiyor” Erişim:https://www.trthaber.com/haber/dunya/bm-genel-sekreter-yardimcisi-griffiths-sudan-icin-bolgeye-gidiyor-763878.html
- TRT (2023), “BM Sudan’daki İnsani İhtiyaçlar için 2,6 Milyon Dolara İhtiyaç Duyulduğunu Açıkladı”
