Patrice Lumumba ve bağımsızlık mücadelesi

Kongo Demokratik Cumhuriyeti’nin ilk Başbakanı Patrice Emery Lumumba, 1925 yılında Belçika Kongosu’nda (şu anki Kongo Demokratik Cumhuriyeti) dünyaya geldi. Tetela etnik grubuna mensup olan Lumumba, ilk ve orta öğrenimini bir Protestan okulunda tamamladı.

Lumumba, 1945 yılında liseden mezun olduktan sonra bir maden şirketinde kâtip, sonrasında Stanleyvill’de (şu anki Kisangani) bir gazetede köşe yazarı olarak çalıştı. Lumumba bu süreçte Belçika sömürgeciliği ve ırkçılığının getirdiği sosyal ayrımları içeren çeşitli makaleler yayımladı. “İyi derecede Fransızca bilmek, Hıristiyanlığa bağlı kalmak ve ilkokul sonrası eğitime sahip olmak” şartlarını taşıyan Lumumba, “évolués” yani “Batılaşmış Afrikalılar” sınıfına dahildi.

1955 yılında, sömürge altında çalışan yerli halkın haklarını savunmak üzere Koloninin Yerli Personeli Derneği’ni (APIC) kuran Lumumba, aynı yıl bir sendikanın başkanı olarak seçildi ve Belçika Liberal Partisi’ne katıldı. Bu süreçte ülkenin bağımsızlığı hakkında görüşmeler yapmak üzere Kongo’nun ileri gelenlerinden oluşan bir ekiple Belçika’ya gitti.

Lumumba, 1956’da posta çeki hesaplarından zimmetine para geçirmekle suçlanarak bir yıl hapis cezasına çarptırıldı. Erken tahliye edilen Lumumba, hapisten çıktıktan sonra bir fabrikanın satış müdürü olarak işe başlarken diğer yandan siyasi faaliyetlerini sürdürmeye devam etti. Belçika’da liberal-sosyalist partinin hükümete gelmesiyle Kongo’da çeşitli siyasi partiler kuruldu. 1958’de Lumumba tarafından kurulan Kongo Ulusal Hareketi
(Mouvement National Conglais–MNC), dönemin etnik temelli siyasi partilerinden farklıydı. Kabileciliği açıkça reddeden Lumumba, etnik köken ayırmaksızın toplumun her kesiminin bir bütün olduğu bağımsız bir Kongo hedefindeydi.

Lumumba, MNC’yi kurduğu yıl, Gana Devlet Başkanı Kwame Nkrumah’ın Akra’da düzenlediği Pan Afrika Konferansı’na çağırıldı. Kongo’daki faaliyetlerinin amacını da burada bir kez daha dile getirdi: “Hareketimizin temel amacı Kongo halkını sömürgeci rejimden kurtarmak ve bağımsızlıklarını kazanmaktır.”

Bağımsızlığın ilanı ve ilk hükümetin kuruluşu

Bağımsızlık yanlısı partilerin faaliyetlerinin artması ve halk düzeyinde kolonyalizm karşıtı hareketlerin başlamasıyla 4 Ocak 1959’da Belçika’ya yönelik Léopoldville isyanları baş gösterdi. Belçika tarafından bastırılan isyanda en az 30 kişi hayatını kaybetti. Belçika Kralı Badouin, 17 Ocak 1960’ta Kongo’nun bağımsızlığının görüşülmesi için bir konferans düzenleneceğini açıkladı. Lumumba da MNC’yi organize etmek ve bağımsızlık yanlısı diğer partilerle birlikte hareket etmek için bir toplantı yaptı. Belçika sömürge yönetimi, halkı isyana teşvik ettiği gerekçesiyle Lumumba’yı 21 Ocak 1960’ta tutukladı. Lumumba’nın Kongo’nun bağımsızlığını konu edinecek konferansa katılımının engellenmesi Belçika’ya olan tepkileri artırdı. Buna karşın 25 Ocak’ta serbest bırakılan Lumumba, konferansa katılma fırsatı buldu.

MNC, 23 Haziran 1960’ta oy çoğunluğuyla ilk hükümeti kurdu. Lumumba Kongo Demokratik Cumhuriyeti’nin (KDC) ilk başbakanı olurken, ilk cumhurbaşkanı ise Joseph Kasavubu oldu. Ülkenin ilk siyasi seçimlerinden kısa süre sonra 30 Haziran 1960’ta Belçika, KDC’nin bağımsızlığını ilan etti.

Belçika Kralı Baudouin, bağımsızlık töreninde, KDC’nin bağımsızlığının Belçika’nın bir lütfu olduğunu ima eden bir konuşma yaptı. Kral Baudouin sonrasında söz alan Lumumba ise şu sözleri söyledi:

“Kongolu baylar ve bayanlar, bağımsızlığın galip savaşçıları, bugünün galipleri. Sizleri Kongo hükümeti adına selamlıyorum. Hepiniz, yorulmaksızın bizimle savaşan dostlarım, sizlerden bugünü, 30 Haziran 1960 tarihini, şanlı bir tarih olarak kalplerinize kalıcı bir şekilde kazımanızı, önemli bir tarih olarak çocuklarınıza anlatmanızı istiyorum. Böylece onlar da kendi çocuklarının ve torunlarının özgürlük mücadelemizin parlak tarihini bilmelerini sağlayacaklar.

…Seksen yıllık kolonyal rejim bizim kaderimizdi. Yaralarımız hâlâ onları hafızalarımızdan çıkaramayacağımız kadar taze ve acı verici.”

Lumumba, bağımsızlık sonrasında bazı Belçikalı komutanların KDC’nin savunma bakanıyla hareket etmeleri şartıyla KDC’de kalmalarını onaylamıştı. 5 Temmuz 1960’ta Kongolular bu karara karşı ayaklandı ve ülkenin bazı bölgelerinde çatışmalar çıktı. Lumumba, isyanlar üzerine Belçikalı komutan Emile Janssens’ı görevden alarak yerine II. Dünya Savaşı’nda savaşan ve Kongolu ilk komutan olan Victor Lundula’yı getirirken, Joseph Mobutu’yu albaylığa terfi ettirdi. 10 Temmuz’da ise Belçika birliklerinin Kongo’ya girmesiyle ülkedeki kriz büyüdü. ABD’nin de desteğiyle Moise Tshombe, ülkenin güneyinde bulunan Katanga’da bağımsızlık ilan etti ve Belçika tarafından da desteklendi.

ABD, Soğuk Savaş’ın etkisiyle Lumumba’yı Sovyet taraftarı olarak damgaladı. 1960’ta Belçikalı General Charles Cumont’un ABD’li yetkililere Lumumba’nın Belçika’nın birliklerinin olduğu Leopoldville’ye girmeye çalışacağını, KDC’nin SSCB tarafından yönetilen bir hükümet kuracağını ve bu sebeple Lumumba’nın “ortadan kaldırılması” gerektiğini söyledi.

12 Temmuz’da Lumumba BM’ye, Belçika birliklerinin ülkeden çıkarılması talebinde bulundu ve BM Güvenlik Konseyi bu talebi onayladı. Lumumba aynı gün, Belçika ile diplomatik ilişkilerini kestiğini duyurdu. Bu olay sonrasında da daha önce MNC üyesi olan Kongolu politikacı Albert Kalonji, Soğuk Savaş’ın bir cephesi haline gelen Kongo’nun güneyinde bulunan Lubumbaşi bölgesinde bağımsızlık ilan etti.

Ev hapsi ve infazı

BM’nin, BM barış güçlerinin bölgeye girmesi şartıyla Tshombe’nin iktidarda kalacağı kararı sonrasında kriz derinleşti. Bu krizden sorumlu tutulan Lumumba, 5 Eylül 1960’ta dönemin Cumhurbaşkanı Kasavubu tarafından görevden alındı. Kongo meclisi Lumumba’ya destek olurken, Lumumba’ya ev hapsi verildi. Hemen sonrasında Albay Joseph Mobutu iktidarı ele geçirdi. Lumumba, ev hapsinden kaçarak Stanleyville’ye doğru giderken Mobutu’nun güçleri tarafından yakalandı.

İlk olarak bir askeri kampta tutulan Lumumba, iki arkadaşıyla birlikte Elisabethville’e (şu anki Lubumbashi) nakledildi. Burada çeşitli işkencelere maruz kalan Lumumba ve arkadaşları 17 Ocak 1961’de Belçika’nın komutasında kurşuna dizildi. İnfazın ardından üçünün cesedi sülfirik asit ile yok edildi. Resmiyette ise ölümünden iki ay sonra, Lumumba’nın kaçtığı ve köylüler tarafından öldürüldüğü ilan edildi.

Tüm Afrika için sembolik bir figür haline geldi

Lumumba, bağımsızlığın yanı sıra Pan-Afrikan kimliği ile de öne çıkan bir lider oldu. Her fırsatta sömürge düzenine karşı koydu. Yalnızca Kongo’nun değil, tüm Afrika’nın bağımsızlığını savundu. Eşine yazdığı son mektupta şu cümleleri yazdı:

“Tarih bir gün sözünü söyleyecek. Brüksel, Paris, Washington veya Birleşmiş Milletler’in öğrettiği tarih değil; bizim, sömürgecilik ve kukla hükümdarlarından kurtulmuş, özgürleşmiş ülkelerimizde öğretilecek tarih. Afrika kendi tarihini yazacak, bu Sahra’nın kuzeyinde ve güneyinde, zafer ve saygınlığın tarihi olacak.”

Lumumba, Afrika kıtasında özgürlüğün sembolü haline geldi. Lumumba’nın infazından sonra düzenlenen protestolar sonrasında Mobutu, Lumumba’yı “milli kahraman” olarak ilan etmek zorunda kaldı. İnfaz edildiği gün olan 17 Ocak, Kongo’da resmî tatil ilan edildi.

ABD Başkanı Eisenhower’ın, Lumumba’nın “ortadan kaldırılması” emrini verdiğine dair kanıtlar ortaya çıktı

Dönemin ABD Başkanı Dwight D. Eisenhower’ın, CIA’ya Lumumba’nın infaz emrini verdiği kanıtlar 2000 yılında ortaya çıktı.

Belçika hükümeti ise Şubat 2002’de, Lumumba’nın öldürülmesiyle ilgili hükümetin bazı üyelerinin ve bazı Belçikalı aktörlerin “olayların sorumluluğunun reddedilemez bir parçasını taşıdığını” kabul ederek “derin ve samimi pişmanlık ve özürlerini” sundu.

“Mezarsız Kahraman”ın tek kalıntısı 60 yıl sonra ailesine teslim edildi

Lumumba’nın Katanga’da öldürülmesinden yıllar sonra Belçika’da Lumumba’ya ait bir diş bulundu. Lumumba’nın kızı Juliana, 2020’de, babasının tek kalıntısı olan Lumumba’nın dişlerini geri istemişti.

Lumumba’nın dişi, 2022’de, KDC’nin bağımsızlığının 62. yıl dönümünde yapılan bir törenle Başkent Kinşasa’ya gömüldü.